هر آنچه باید در مورد طب فیزیکی و توانبخشی بدانید

طب فیزیکی و توانبخشی یا Physical Medicine & Rehabilitation یکی از رشته های پزشکی بالینی می باشد. پزشکان عمومی بعد از طی دورۀ هفت ساله پزشکی می توانند وارد دورۀ رزیدنتی این رشته شده و پس از 4-3 سال تحصیل و کسب مهارتهای علمی و عملی لازم به عنوان متخصص این رشته شناخته خواهند شد. این رشته از سال 1945 بعد از جنگ جهانی دوم رسماً وارد بورد تخصصی آمریکا گردیده و از آن زمان تاکنون رشد چشمگیری داشته است.

سه محور محدودۀ فعالیت طب فیزیکی و توانبخشی

تشخیص و درمان غیر جراحی بیماریها و اختلالات سیستم عصبی-عضلانی-اسکلتی (Neuro Musculo Skeletal) در اندام های فوقانی و تحتانی و ستون فقرات نوار عصب و عضله (الکترودیاگنوز) Electro diagnosis Rehabilitation Medicine شامل برنامه ریزی و تعیین نوع توانبخشی تخصصی

همانطور که از نام این رشته می توان دریافت طب فیزیکی و توانبخشی با استفاده از قوانین فیزیکی و حرکتی حاکم بر بدن انسان سعی در تشخیص و درمان بیماریها دارد و علاوه بر درمانهای دارویی، بیشتر تلاش و تأکید بر استفاده از درمانهای فیزیکی و غیر جراحی از طریق استفاده از درمانهای دستی و آموزش ورزشهای درمانی می باشد. در این راستا از پدیده های فیزیکی (Physical Modalities) بطور شایع استفاده می شود.

مهمترین آنها می توان موارد زیر را نام برد:

• (گرما، Heat therapy) (سرما، Cold therapy)
• انرژی های صوتی (Ultra Sound)
• انرژی های تابشی (Radiation therapy مانند اشعه مادون قرمز IR و ماوراء بنفش UV) لیزر (Laser) انرژی های الکتریکی (TENS- فارادیک) انرژی های مغناطیسی (Magnet) Vibration و...

استفادۀ صحیح و بجا از این پدیده های فیزیکی و شناخت تأثیر متقابل آنها بر بافتهای بدن، امروزه نقش مهمی در درمان بیماریهای عصبی-عضلانی-اسکلتی دارد.

تقسیم بندی بیماری ها و اختلالات از دیدگاه طب فیزیکی و توانبخشی

1. آنهایی که دچار یک نقص میباشند (Impairment)
2. آنهایی که دچار ناتوانی هستند (Disability)
3. آنهایی که دچار معلولیت شدهاند (Handicap)

برای هر دسته اقدامات خاص توانبخشی و درمانی چه در قالب برنامهای پیشگیرانه و چه درمانی در نظر گرفته میشود.

طب الکترودیاگنوز یا نوار عصب و عضله

این رشته، با علم کافی از اصول الکتریکی حاکم بر سیستم عصبی-عضلانی قادر به بررسی این سیستم از طریق آزمایشات پاراکلینیکی نوار عصب و عضله (EMG/ NCV) می باشد. به نوار عضله اصطلاحاً الکترومیوگرافی (Electromyography) نیز گفته می شود و NCS یا مطالعات هدایت عصبی معمولاً با تحریک الکتریکی اعصاب در اندامها انجام می شود. از دیگر آزمایشات می توان به تست ژولی جهت بررسی بیماری میاستنی و نیز پتانسیل های بر انگیخته (Evoked potentials) اشاره کرد مانند V.E.P متخصص طب فیزیکی و توانبخشی معتقد به درمان به صورت تیمی یا گروهی بوده و در این راستا در موارد لزوم از مشاوره و همکاری متخصصین رشته های دیگر بالینی و جراحی بخصوص رشته های اورتوپدی، جراحی اعصاب (نوروسرجری) و داخلی اعصاب (نورولوژی) ... استفاده می شود. همچنین از کارشناسان مربوطه با رشته های فیزیوتراپی، کار درمانی، گفتار درمانی، حرکت و ورزش درمانی اورتوپدی فنی، ماساژ درمانی و مددکار اجتماعی جهت درمان و کسب حداکثر نتایج استفاده می گردد.

انواع روش های درمانی و توانبخشی قابل ارائه در مرکز دکتر فرخانی

1. درمان های داروئی(موضعی- خوراکی-تزریقی)
2. درمانهای دستی ستون فقرات یا مانیپولاسیون (Manipulation)
3. فیزیوتراپی (Physiotherapy)
4. لیزر تراپی (Laser Therapy)
5. الکترو مگنتیک تراپی (Magnet Therapy) - کشش درمانی (Traction)
6. تحریک مغناطیسی مغز (TMS) - شوک ویو تراپی (Shock Wave)
7. تزریقات مفصلی و تاندونی - ورزش درمانی
8. تجویز ارتز و پروتز
9. مکانوتراپی

خلاصه ای از شرح خدمات درمانی و توانبخشی

درمان با دست یا مانیپولاسیون (Manipulation):

منظور از این روش درمانی، عمدتاْ درمانهای دستی ستون فقرات است. این روش که از زمانهای قدیم توسط اطبا و برخی افراد وارد و مسلط در درمان بیماران بکار می رفته، به تدریج و پس از تحقیقات بسیار زیاد امروزه وارد طب کلاسیک شده و بصورت آکادمیک در رشته تخصصی طب فیزیکی تدریس میشود. متأسفانه در مکاتب غیر پزشکی از مانیپولاسیون به عنوان تنها روش درمانی در اختلالات ستون فقرات استفاده می شود و لذا شاهد بوده ایم که چه مشکلاتی را بوجود می آورد. با این وجود تسلط علمی و تجربیات بدست آمده طی سالها کار و تحقیق، مرکز توانبخشی دکتر فرخانی را به یکی از معتبرترین مراکز علمی درمانهای دستی تبدیل نموده است.

فیزیوتراپی (Physiotherapy):

دارای حداقل 10 کابین مجزا و کاملا محافظت شده می باشد. هر کابین دارای امکانات آویز لباس، آینه، پله و تخت خوابهای کاملا طبی و راحت و مستحکم و عایق نسبت به الکتریسیته می باشد. در هر کابین تجهیزات فیزیوتراپی بطور کامل از انواع بسیار پیشرفته تدارک دیده شده است. همچنین ست کامل لوازم مورد نیاز شامل ملحفه، حوله، پد و ویت کاف (در صورت نیاز) بصورت یکبار مصرف و تمیز برای هر بیمار اخنصاص داده می شوند.

لیزرتراپی (Laser Therapy):

این مرکز دارای 2 دستگاه لیزرتراپی شامل لیزر پرتوان (با قدرت 3000 وات) و کم توان (لیزر سرد) می باشد که از نظر درمانی مکمل یکدیگر به حساب می آیند. این دستگاهها جزء پیشرفته ترین دستگاههای لیزر موجود در دنیا بوده و دارای قابلیت های درمان بصورت نقطه ای و اسکن در یک سطح میباشند. عینک های محافظ قوی و استاندارد جهت پرهیز از هر گونه آسیب احتمالی به چشمها، آسودگی خاطر بیماران را فراهم می کند.

بعضی موارد استفاده از لیزرتراپی:

• بهبود انواع زخمها (زخمهای دیابتیک، زخمهای بستر و...).
• تسکین دردهای عضلانی همچون سندرم مایوفاشیال. (نقاط دردناک ماشه ای یا گره های عضلانی متعدد)
• تسکین دردهای ناشی از ضربه ها و بعد از اعمال جراحی
• تسکین دردهای مفصلی همچون آرتروز
• . تسکین دردهای ناشی از پیچ خوردگیها و کشیدگیهای تاندونی
• تسکین دردهای روماتیسمی همچون آرتریت روماتوئید
• تسکین دردهای عصبی همچون سندروم تونل مچ دستی (CTS)
• تسکین دردهای ناشی از استفاده بیش از حد اندامها
• درمان آسیب های ورزشی
• بازسازی عصب آسیب دیده همچون فلج عصب صورت
• استفاده از لیزر تراپی در کمک به کنترل عفونت برخی مناطق از جمله زخم بستر و عفونت مثانه
• درمان نروپاتی محیطی مانند نروپاتی دیابت

الکترو مگنتیک تراپی (Magnet Therapy):

دستگاه مگنت درمانی بسیار پیشرفته با امواج مغناطیسی (آهنربایی) قابلیت درمان بسیاری از دردها وآسیبهای بافت عضلانی و اسکلتی بدن را با قدرت 400 Gous بصورت پالسی (Pulse Electromagnetic Field therapy) یا (PEMFT)در بر دارد و درضمن بهترین روش درمان پوکی استخوان به حساب می آید.

سایر اثرات مگنتوتراپی عبارتست از:

• وازودیلاتاسیون یا اتساع عروقی
• اثرات ضد ادم یا تورم اندامها
• اثر ضد التهاب
• اثر شل کنندگی عضلات
• ترمیم بافتهای آسیب دیده (استخوان و بافت نرم)
• اثر ضد درد

کشش درمانی (Traction):

این مرکز دارای 2 دستگاه پیشرفته کشش ستون فقرات (کمر و گردن) که بصورتهای کشش ثابت و کشش درحین حرکت (Traction with movement) می باشد که برای اولین بار در اصفهان بکار گرفته می شود. برنامه های درمانی کشش، بوسیله دستگاه کشش کامپیوتری که بسیار دقیق و کنترل شده می باشد اجرا میگردد. براساس الزامات ISO 9002 این دستگاه بطور دوره ای کالیبره می شود.

برخی از موارد کاربرد کشش یا ترکشن عبارتند از:

• ایجاد نیروی کششی کنترل شده روی ستون فقرات گردن و کمر در درمان بیماریهایی چون بیرون زدگی دیسک بین مهره ای.
• اسپاسمهای عضلات ستون فقرات و کج شدن تنه. کشش اندام تحتانی در بیماری های زانو یا لگن.

تحریک مغناطیسی مغز (TMS):

مرکز توانبخشی دکتر فرخانی برای اولین بار و تنها مرکز در اصفهان جهت کمک به بهبود سریعتر بیماران با آسیبهای مغزی مانند سکته مغزی (Stroke) و ضربه مغزی، از TMS به عنوان پیشرفته ترین و جدیدترین روش موجود در دنیا استفاده کرده است. مزیت این روش درمان بیمار بصورت کاملاً بهوش (Awake) و بدون هیچگونه درد و عارضه می باشد. از اکتبر 2008 ، TMS جهت درمان MD که قبلاً توسط دارو درمان شده و نتیجه رضایت بخشی حاصل نشده است مورد تأیید FDA قرار گرفت. استفاده از آن در سایر بیماریهای نورولوژیک وStroke Rehabilitation در مراکز تحقیقاتی انجام می شود. بطور کلی TMS القای جریانهای الکتریکی می باشد که بوسیله یک کویل حاوی سیم در نزدیکی سر بیمار قرار می گیرد. کویل توسط تخلیه سریع یک خازن بزرگ شارژ شده و یک جریان سریع در آن بر قرار می شود. این جریان باعث ایجاد میدانهای مغناطیسی مخروطی شکل در زیر آن می شود که در نهایت منجر به ایجاد جریانهای الکتریکی در مغز در جهت مخالف می گردد. این میدان معمولاً cm3-2 در مغز نفوذ می کند. شدت میدان مغناطیسی بکار رفته 2 تسلا در ناحیه Coil و 5/0 تسلا در کورتکس مغز می باشد. Rise time جریانmsec 100-70 می باشد. فرکانس زیر Hz1(Slow TMS) و بالای Hz1(Rapid rate TMS) نامیده می شود. همچنین بر اساس شکل موج می توان آن را به انواع مونوفازیک Monophonic یا بی فازیک Biphasic تقسیم کرد.

شوک ویو تراپی (Shock Wave):

مرکز توانبخشی دکتر فرخانی دارای جدیدترین دستگاه شوک ویو درمانی بوده که این روش درمانی در کنار دیگر روشهای مورد استفاده در این مرکز، کمک بسزایی در کاهش درد در بسیاری از بیماریهای عضلانی ایفا می کند. شوک ویو امواج صوتی می باشد که با میزان انرژی بالا و بصورت غیر تهاجمی و بدون دارو به بافت تحت درمان اعمال می شود. این دستگاه در فیزیوتراپی، ارتوپدی و طب ورزشی کاربرد داشته و جهت درمان بیماریهای زیر مورد استفاده قرار می گیرد:

• خار پاشنه
• آرنج تنیس بازان (Tennis Elbow)
• درد و بی حرکتی شانه
• درد ناحیه کمر
• درد تاندون آشیل
• کشیدگی تاندون کشکک
• انبساط عضلانی
• درد کشاله ران
• درد لگن

طبق گزارشهای کیلینیکی موجود حدود 77% تا80% بیماران با این روش درمان موفقی داشته اند. هر جلسه درمان ادامه جلسه قبلی بوده و نتایج بعد از 2 تا 3 جلسه نمایان می شود، همچنین بیمار ممکن است بهبودی و کاهش درد را در همان جلسه ابتدایی احساس نماید.

تزریقات مفصلی و تاندونی:

مهمترین استفاده از این روش درمانی در مرکز جامع توانبخشی دکتر فرخانی، در معالجه آرتروز زانو است. خوشبختانه امروزه درمان مناسب این بیماری بوجود آمده درحالیکه در گذشته و حتی چند سال قبل هم برای بیماران مبتلا به آرتروز زانو نه تنها معالجه ای وجود نداشت بلکه به ناچار منجر به راه نرفتن و عدم تحرک هرچه بیشتر بیمار می شد و این خود عوارض بیشماری را بهمراه داشت و در نتیجه توانبخشی بیمار روز به روز پیچیده تر و سخت تر می شد. در حال حاضر تزریق آمپولهای حاوی هیالورونیک اسید مانند هیالورون هگزال کمک زیادی به بهبود حرکت و کنترل درد بیماران مبتلا نموده و انقلابی در درمان آرتروز بوجود آورده که در آرتروز شانه نیز قابل استفاده است. سایر موارد درمان از طریق تزریقات موضعی در مرکز جامع توانبخشی دکتر فرخانی شامل التهاب تاندونی، بورسیت، نقاط میوفاشیال و سندرم کانال مچ دستی (CTS) می باشد. بر اساس اصول ثابت شده علم پزشکی در بسیاری از موارد تزریق مفصلی یا بافت نرم، پله اول درمان بیمار نیست، بلکه ابتدا روشهای غیر تهاجمی و ساده تر استفاده می شود و درصورت عدم موفقیت در درمان از تزریق استفاده می شود.

ورزش درمانی:

رشته طب فیزیکی و توانبخشی بر درمانهای غیرداروئی و غیرجراحی تأکید داشته و در این راستا از درمان با حرکات ورزشی استفاده شایسته و دقیقی می نماید، هدف نهایی از یک برنامه توانبخشی موفق نیزرساندن بیمار به بالاترین سطح توانایی می باشد که برای حصول این نتیجه آموزش ورزش جایگاه مهمی دارد.

دو نمونه مهم و عمده ازکاربرد ورزش درمانی عبارتند از:

• آرتروز که درمانی بهتر از ورزش ندارد.
• ورزش درمانی بهترین عامل پیشگیری کننده و حتی درمان پوکی استخوان است.
• اصول انجام تمرینات ورزش در این موارد باید به دقت در نظر گرفته و آموزش داده شود.
• به عبارتی بر اساس شدت آنها تمرینات ورزشی خاصی را می بایست انجام داد.
• بسیاری از تمرینات ورزشی در موارد پوکی استخوان شدید، ممنوع هستند و بسیاری از تمرینات ورزشی نیز هیچ تاثیری بر پیشگیری یا درمان پوکی استخوان ندارند (همچون شنا).
• در این راستا، ما معتقد به تجویز نسخه ورزشی هستیم.
• یعنی همانطور که یک بیمار نسخه دارو از پزشک دریافت می کند و دقیقا آن داروها را به تعداد، با دوز مناسب و توضیحات نحوه استفاده از داروخانه تحویل می گیرد، تجویز ورزش نیز همین قانون را دارد و هیچ وقت نباید بیماران خودسرانه اقدام به ورزش درمانی کنند یا پزشکان به بیمار برای معالجه بگویند بروید ورزش کنید بلکه عیناً همانند دارو باید نوع، میزان، شدت (قدرت) و مدت آن تجویز شود و تنها پس از اطمینان از یادگیری کامل بیمار از نحوه اجرای ورزش ها و صحت عملکرد بیمار، به او اجازه ورزش را بدهند.

تجویز ارتز و پروتز:

بسیاری از بیماران نیازمند استفاده از وسایل کمک توانبخشی جهت حمایت بخشی از بدن خود یا کمک به عملکرد فیزیکی خود می باشند. همانند استفاده از زانوبند یا کمربند طبی به این قبیل وسایل ارتز گفته می شود که متخصصین توانبخشی با شناخت مناسب از اختلالات ناتوان کننده جسمی-حرکتی تنها فرد کاملاً ذیصلاح برای تجویز مناسب ارتزها می باشند. همانطور که داروهای متعدد و متفاوتی برای درمان یک نوع بیماری مثلا زخم معده یا میگرن وجود دارد و بیمار نمی تواند خودسرانه آنها را استفاده نماید و تنها پزشک برای تجویز یکی از آنها دارای صلاحیت است در مورد ارتزها نیز متخصص توانبخشی است که برای تجویز یکی از انواع ارتزها ذیصلاح است و بیمار نباید خودسرانه اقدام به تهیه و استفاده از آنها نماید. یکی دیگر از لوازم توانبخشی که خاص افراد دچار قطع اندام (دست یا پا) (Hand or Foot Amputation) میباشد پروتزها هستند که در این موارد نیز تجویز دقیق بخشهای مختلف یک اندام مصنوعی یا پروتز بوسیله نسخه پزشک متخصص توانبخشی صورت گرفته و مهندسین و کارشناسان ارتوپدی فنی اقدام به ساخت این وسایل خواهند نمود.

مکانوتراپی:

بیمارانی که دچار کاهش محدوده حرکات مفاصل یاکاهش قدرت عضلانی می باشند برای برقراری دامنه حرکت یا بهبود قدرت حرکت از وسیله های موجود در بخش مکانوتراپی استفاده می کنند. برخی از این وسیله ها عبارتند از:

شولدر ویل یا چرخ شانه تخت ترکشن یا کشش الکتریکی (دیجیتالی) و کشش در حین حرکت (Traction with movement) پارالل یا میله های موازی برای راه رفتن شولدربار یا نرده بان شانه دوچرخه ثابت برقی فریم یا محفظه فلزی به همراه قرقره و فنر و طناب

همواره بر این اصل استواریم که در یک سیستم پیشرفته، برای معالجه یک بیمار باید بهترین روش درمان انتخاب شود نه اینکه نسبت به یک روش درمانی تعصب خاص وجود داشته باشد و اغلب اوقات بکارگیری مجموعه ای از روشهای درمانی بی خطر اثر مکمل یکدیگر را دارند و بیمار را از طولانی شدن بیماری و یا رسیدن به مراحل خطرناک و شدید نجات می دهند.

از مزایای بزرگ این مرکز این است که اکثر امور مربوط به تشخیص و درمان بیماران دچار اختلالات جسمی-حرکتی در همین مرکز و در یک جلسه صورت می گیرد و به عبارتی بیمار نیاز نخواهد داشت که برای انجام هر یک از امور مورد نیاز خویش به مراکز متعددی مراجعه کند.